Odwieczne pytanie: har czy er?
Słyszałem to pytanie setki razy i nigdy nie rozumiałem skąd ono się bierze. Postanowiłem więc trochę bardziej wgryźć się w temat.
Perfektum, bo o nim tu mowa, to forma gramatyczna, która nam, Polakom wydaje się obca. Bo jak powiedzieć po polsku, że coś było i jest? Znasz pewnie dobrze tę konstrukcję:
osoba + har + perfektum partisipp
Na ten ostatni element mówimy potocznie “czasownik w perfektum”, ale co to właściwie znaczy?
Żeby dobrze zrozumieć problem, trzeba przyjrzeć się bliżej temu elementowi.
Imiesłów
Pamiętasz z lekcji języka polskiego imiesłowy? Gdy pytam o to moich uczniów, wielu odpowiada: “No było coś takiego”. Nie martw się, ja też długo zupełnie nie zawracałem sobie tym głowy. Dopiero nauka norweskiego zwróciła na to moją uwagę.
Imiesłów przymiotnikowy to część mowy, której używasz na co dzień: zrobione, skończone, napisane, przeczytane.
Jest to forma czasownika, której używasz podobnie do przymiotnika.
Perfektum partisipp to nic innego jak imiesłów przymiotnikowy bierny, taki jak: zrobione, skończone.
Nie jest to więc aż tak oderwana od języka polskiego forma. Znasz ją dobrze i używasz regularnie. Jedyną różnicą jest sposób jej użycia w konstrukcjach gramatycznych.
Dwa języki, dwie konstrukcje
Strona czynna
Han har kommet.
On “jest przyjechany”.
Po polsku tak nie mówimy, bo polskie imiesłowy przymiotnikowe bierne są przeznaczone właśnie do strony biernej. W języku norweskim możesz używać perfektum partisipp i w stronie biernej, i czynnej.
Strona bierna
Pakken har blitt levert.
Paczka została doręczona.
Czy widzisz podobieństwo? Użycie har oznacza formę presens perfektum, a czasownik bli wskazuje tu na stronę bierną – passiv. Levert to perfektum partisipp od czasownika å levere.
W języku polskim jest tu zwykły czas przeszły, bo jego używamy, by wyrazić dokonaną czynność. “Doręczona” to imiesłów przymiotnikowy bierny, bardzo podobny do levert.
Skąd więc problem z er?
Jeśli zerkniesz do artykułu Ile jest czasów w norweskim?, zauważysz tam pewną zależność.
Spośród tak wielu konstrukcji, niektóre opisałem dokładnie tak samo: “presens perfektum, tryb oznajmujący, strona bierna”. Porównaj zdania poniżej:
Pakken har blitt levert.
Pakken er blitt levert.
Pakken er levert.
Wszystkie one reprezentują tę samą formę gramatyczną: presens perfektum passiv. Har blitt, er blitt i er można używać zamiennie.
Norwegowie są mistrzami kompresji swoich wypowiedzi. Czasem mi się wydaje, że stawiają sobie za punkt honoru wyrażenie czegoś jak najmniejszą ilością słów, które coś znaczą. Bo nie liczę tu wszystkich “ja”, “jo”, “vel”, “ikke sant”, “sånn”, “hva” i tym podobnych.
Dlatego w mowie potocznej bardzo często słyszy się er w miejsce har blitt. Obie formy znaczą to samo, gdy następnym słowem jest imiesłów – perfektum partisipp.
Pytanie więc nie brzmi: “kiedy używamy har, a kiedy er?” Pytanie brzmi: “czy używasz strony czynnej, czy biernej?” W tej pierwszej poprawne jest tylko har, a w tej drugiej można używać obu.
Inne użycie er
Jest jeszcze jedna sytuacja, w której można użyć er wraz z imiesłowem.
Dotyczy to niektórych czasowników nieprzechodnich – intransitive verb. Krótko mówiąc, są to czasowniki, które nie mogą mieć dopełnienia bliższego (objekt). Takimi czasowniki są m.in. gå, sove, flytte.
Czasem możesz użyć er zamiennie z har, np:
Hun har flyttet.
Hun er flyttet.
W tym wypadku oba zdania znaczą to samo i podkreślają wynik czynności: ona już tu nie mieszka.
Jednak w poniższym zdaniu nie możesz użyć er, bo zdanie mówi o wydarzeniu, a nie o jego wyniku:
Hun har flyttet mange ganger.
Jeśli czujesz różnicę między przechodnimi i nieprzechodnimi czasownikami, możesz śmiało używać er tam, gdzie ma ono sens. Nie jest to konieczne, bo we wszystkich tych zdaniach har będzie poprawne.
Czasem jednak trudno stwierdzić, czy er ma sens w użyciu z danym imiesłowem. Z tego powodu byłbym ostrożny z używaniem go i polecam Ci jednak pozostać przy har.
Podsumowując
Tam, gdzie na pewno możesz użyć er wraz z imiesłowem biernym, to forma presens perfektum passiv.
Jeśli rozumiesz różnicę między intransitive verb, a transitive verb, to pewnie dobrze wiesz, gdzie jeszcze er będzie poprawne.
Gdy jednak czujesz nutę niepewności, używaj har. Wtedy na pewno nie będziesz brzmiał niepoprawnie.
Jakie masz doświadczenia z użyciem er w tych konstrukcjach?
Twój komentarz
Komentarze:
Ja wlasnie zawsze w stronie czynnej uzywam er i na szczescie rzadko uzywam formy biernej :)
Czy to znaczy, że nigdy nie używasz perfektum? Wiem, że jest to możliwe, ale czasem trzeba się nieźle nagimnastykować, żeby wyrazić to samo innymi konstrukcjami.
Hun har flyttet mange ganger. To znaczy, że ona przeprowadzała się wiele razy? i wydarzeniem właśnie są tu przeprowadzki, więc nie wolno tu użyć er?
@Jola właśnie dlatego nie można użyć er, bo zdanie skupia się na wydarzeniu a nie na jego wyniku. Fakt, że różnica jest dość subtelna. Powiedziałbym, że w pierwszym mamy “Ona jest przeprowadzona” a w drugim “Ona przeprowadzała się wiele razy”.
Mam pytanie dotyczące presens partisipp – a zwłaszcza bli+presens partisipp i komme + presens partisipp. Jak można to tłumaczyć na polski i kiedy używać?
Czy na pewno pytasz o presens partisipp? Jeśli tak, to jest bardzo dosłowne.
Han kom løpende. – On przybiegł (nadszedł biegiem).
Presens partisipp to imiesłowy przymiotnikowe czynne – czyli czasowniki użyte jak przymiotniki: piszący, idący, biegnący itd. Używaj ich jak wszystkich innych przymiotników i przysłówków.
O samym użyciu å bli napisaliśmy w tych dwóch artykułach:
Co znaczy “å bli” i jak go używać?
Strona bierna
“Pytanie więc nie brzmi: “kiedy używamy har, a kiedy er?” Pytanie brzmi: “czy używasz strony czynnej, czy biernej?” W tej pierwszej poprawne jest tylko har, a w tej drugiej można używać obu.”
Czyli strona czynna to har a strona bierna to har i er?
Nie do końca. Zależy od kolejnego czasownika. W tym wypadku byłoby to å bli, które można użyć w stronie biernej razem z å ha i å være.
Ja już nic nie rozumiem… er jest wtedy kiedy chce powiedzieć np.
Słowo zostało wypowiedziane przez nią
czy wtedy ma być har?
Har to strona czynna a er to bierna?
Czy jest jakaś lista czasowników przy których może być er?
Oba czasowniki możesz używać i w stronie czynnej i biernej.
Nie znam listy takich czasowników, bo pewnie są ich tysiące. Wystarczy zastanowić się, czy czasownik ma obiekt. Jeśli nie, to możesz go użyć razem z er. Jeśli masz z tym problem, używaj tylko har.